Déjà vu, olması gerekenden çok daha tanıdık gelen bir durumun garip deneyimini anlatır. Gençler en çok déjà vu yaşarlar. Birçoğumuz 6 ile 10 yaş arasındaki ilk deneyimlerimizi rapor ediyoruz. Bu makalede, deja vu’nun ne olduğu, ne kadar yaygın olduğu ve bilim adamlarının neden olduğunu düşündükleri de dahil olmak üzere son zamanlarda yapılan araştırmaları gözden geçiriyoruz.
Day-zhaa voo olarak telaffuz edilen Déjà vu, Fransızcada “zaten görüldü” anlamına gelir. Bir şeyin çok tanıdık olduğunu hissettiğiniz ama aynı zamanda bu aşinalık hissinin olduğu kadar güçlü olmaması gerektiğini de bildiğiniz büyüleyici ve tuhaf deneyimi anlatıyor . Örneğin, aniden daha önce tam olarak bu durumda olduğunuzu hissettiğinizde okula yürüyerek gidiyor olabilirsiniz. Tabii ki, daha önce de aynı durumdaydınız – birçok kez okula yürüdünüz – ama bu duygu o kadar güçlü ve şu an ile o kadar bağlantılı ki, o kadar bunaltıcı hissetmemesi gerektiğini biliyorsunuz (bkz. Şekil 1déjà vu’nun ne olduğuna dair daha fazla açıklama için). Dejà vu deneyimleri genellikle filmlerde ve kitaplarda anlatılır çünkü insanlara bir şekilde geleceği görmüş gibi hissettirebilirler. Bunlar, zihnimizin, özellikle de anılarımızın nasıl çalıştığı hakkında bize gerçekten çok şey söyleyebilecek sıra dışı ama harika deneyimlerdir.
- Şekil 1 – Deja vu deneyimi nedir ve ne değildir?
- A. Hepimiz hayatımızı daha sonra hatırlayacağımız şeyleri görerek ve deneyimleyerek geçiriyoruz. Anılarımız tipik olarak çok iyi çalışır ve genellikle deneyimlediğimiz anı duygularına güvenebiliriz. Bu resimde, ilk kez keçiye binen bir maymunun videosunu izliyorsunuz, bu yüzden komik, yeni bir şey gibi geliyor. B. Bazen tanıdığımız veya daha önce gördüğümüz şeylere benzeyen şeyleri görür ve yaşarız. Bu olduğunda ve anılarımız iyi çalıştığında, bir aşinalık duygusu hissedebiliriz. Bu duygu tamamen uygundur ve déjà vu değildir. Bu resimde, az önce internette izlediğiniz keçiye binen maymuna benzeyen ata binen bir adam görebilirsiniz. Buna benzer iki şey görmüş olmanız tesadüf olsa da, aşinalık hissi uygundur, bu yüzden hissettiğiniz his déjà vu değildir. C. Bir şey hissettiğindeçok tanıdık, tanısanız da tanımasanız da ve aşinalık yanlış geliyorsa, muhtemelen bir dejà vu deneyimi yaşıyorsunuz. Bu tür aşırı aşinalığı sıklıkla fark edersiniz çünkü bu duygu çok hızlı gerçekleşir ve daha sonra hızla normal bir aşinalık düzeyine döner. Bu resimde atları görüyorsunuz ve aniden çok tanıdık geliyorlar . Biliyorsunuz ki, atları daha önce görmüş olsanız da, onlara bu atlar kadar aşina olduğunuzu hissettirmemelisiniz. Sonra, duygu kaybolur ve az önce ne olduğunu merak edersin. Bu bir déjà vu deneyimidir!
Bu derlemede, déjà vu’yu ne sıklıkta yaşadığımızı okuyacaksınız. Ardından, araştırmacıların déjà vu’yu nasıl araştırdıklarını ve buna neyin sebep olabileceğini düşündüklerini okuyacaksınız
.
DEJAVU NE KADAR YAYGINDIR?
Deja vu yaşayan insanların yüzdesi muhtemelen %30 (30 kişilik bir sınıfta yaklaşık 8 kişi) ile %100 (30 kişilik bir sınıfta herkes) arasında bir yerdedir ]. İki önemli nedenden dolayı kesin yüzdeden emin değiliz. İlk olarak, dünyadaki herkese soramayız, bu yüzden küçük insan gruplarının anketlerinin sonuçlarını kullanmak zorundayız. Bu bir sorun çünkü anketler, kime sorduğumuza bağlı olarak bize oldukça farklı sonuçlar verebilir. İkincisi, insanlar déjà vu’nun tanımına göre çok farklı cevaplar verebilirler. Soruyu farklı şekillerde sormak çok farklı sonuçlar alabilir.
Ayrıca insanlara sorarak dejà vu’nun ne sıklıkta gerçekleştiğine dair bir fikir edinebiliriz. Yine, verdikleri cevaplar kim olduklarına ve soruyu nasıl sorduğumuza bağlıdır, ancak çoğu insan birkaç haftada bir veya birkaç ayda bir dejà vu yaşadığını bildirir. Tipik olarak bu, déjà vu’nun çok yaygın olmadığı anlamına gelir, bu nedenle yakın zamanda deneyimlediyseniz çok şanslısınız!
DÉJÀ VU’YU EN ÇOK KİM YAŞAR VE BU BİZE NE ANLATIR?
Gençler en çok déjà vu yaşarlar. Bunu söyledikten sonra, kaç yaşında olduğunuza bağlı olarak, ilk déjà vu deneyiminize kadar bir süre beklemeniz gerekebilir. Çok az sayıda insan ilk déjà vu deneyimlerini 6 yaşında yaşadıklarını söylüyor. Daha fazla insan ilk déjà vu deneyimlerini 10 yaşından önce olduğunu söylüyor. İlk déjà vu deneyiminizin biraz zaman almasının nedeni, sahip olduğunuz aşinalık hissinin gerçekten olması gerekenden daha güçlü olup olmadığını çözebilmeniz gerekmesidir. Birçok küçük çocuk için bu yapılması zor bir şey olabilir.
15 ile 25 arasında bir yaşa geldiğinizde, muhtemelen bundan sonra yaşayacağınızdan daha sık déjà vu deneyimleri yaşıyor olacaksınız. İnsanların bildirdiği déjà vu deneyimlerinin sayısı 25 yaşından sonra istikrarlı bir şekilde azalmaktadır.
Bu, araştırmacılar için kafa karıştırıcı çünkü hafıza problemlerinin yaşla birlikte arttığını düşünüyoruz.
Bu aslında bize déjà vu hakkında gerçekten önemli bir şey söyleyebilir – déjà vu’nun bir hafıza sorunu olmadığıdır. Tanınma duygunuzun olduğu kadar güçlü olmaması gerektiğini fark ettiğiniz dejà vu aşamasını düşünürseniz, muhtemelen bunun gerçekten yararlı bir yanıt olduğunu fark edeceksiniz. Bir şeyin tanıdık olduğunu gerçekten güçlü bir şekilde hissedebilseniz de, bu hissin yanlış olduğunu ve onu görmezden gelmeye çalışmanız gerektiğini bilmenizi sağlar.
Déjà vu, aslında yanlış olan aşinalık sinyallerini tespit edebilen sağlıklı bir zihnin bir işareti olabilir. Belki de 25 yaşın üzerindeki insanlarda olan şey, yanlış aşinalık sinyallerini tespit etmede daha da kötüleşmeleri ve aslında onlara inanmaya başlamalarıdır. Yine de, 25 yıldan fazla yaşlandıkça rapor ettiğimiz déjà vu deneyimlerinin sayısındaki değişimin tek açıklaması bu değil. Başkalarını düşünebilir misin?
BİLİM İNSANLARI DEJAVU’YU NASIL ARAŞTIRIYOR?
Deja vu üzerine araştırmalar iki ana kategoriye ayrılır: gözlemsel çalışmalar ve deneysel çalışmalar. Gözlemsel çalışmalarda, araştırmacılar déjà vu deneyiminin özelliklerini (kimde var, ne sıklıkta oluyor, ne zaman oluyor, vb.) ölçer ve sonuçlarda örüntüler ve bağlantılar ararlar. Gözlemsel araştırmalar bize gençlerin yaşlılardan daha fazla deja vu deneyimi yaşadığını söyledi.
Deneysel çalışmalarda, araştırmacılar insanlarda déjà vu deneyimlerini tetiklemeye çalışırlar (bunu yapmanın en tuhaf yollarından biri insanların kulaklarına ılık su fışkırtmaktır!). Birçok deneysel çalışmanın arkasındaki fikir, deja vu’ya neyin neden olduğunu bulabilirsek, buna neden olan düşünce süreçleri hakkında daha fazla şey anlayabileceğimizdir.
Deja vu ile ilgili deneysel çalışmalar kulağa hoş geliyor, ama aslında bunları yapmak gerçekten çok zor. Son 10 yılda yapılan birçok deneyden biliyoruz ki, insanlara bir deneyde déjà vu yaşadıklarını söylemeleri oldukça kolaydır. Yine de, insanların gerçekten déjà vu yaşayıp yaşamadıklarından veya sadece öyle mi söylediklerinden çoğu zaman emin olamayız. Sorun şu ki, deney yapan insanlar genellikle deneyciye “doğru” cevabı vermek isterler.
Örnek olarak, öğretmeniniz tüm sınıfa hiç déjà vu yaşayıp yaşamadıklarını sorsa ve siz de herkesin bunu söylemek için elini kaldıracağını düşündüyseniz, emin olmasanız bile bunu siz de yapabilirsiniz. Bunda yanlış bir şey yok – soruları cevaplamanın çok normal bir yolu. Sorun şu ki, araştırmacıların déjà vu yaşadığını söyleyen kişilerin gerçekten de déjà vu yaşayıp yaşamadıklarını veya sadece araştırmacıyı mutlu etmeye mi çalıştıklarını bilmelerini zorlaştırıyor.
DÉJÀ VU’NUN SEBEBİ NEDİR?
Bu gerçekten önemli bir soru, ama aynı zamanda hala bir gizem. Çoğu kişiden daha fazla déjà vu bildiren insan gruplarından bazı ipuçları alabiliriz. Bu gruplardan biri “temporal lob epilepsisi” adı verilen bir rahatsızlığı olan kişileri içerir. Epilepsi, beyin hücrelerinin çevrelerindeki tüm beyin hücrelerini ve hatta bazen tüm beyindeki tüm hücreleri etkileyen kontrol dışı elektrik sinyalleri göndermesine neden olur. Bu sinyaller beyindeki hücrelerde domino taşı gibi hareket edebilir ve her biri yanındakileri devirebilir. Buna “nöbet” denir ve epilepsili kişilerin düşüncelerinin veya hareketlerinin kontrolünü kısa süreliğine kaybetmelerine neden olabilir. Temporal lob epilepsisi olan kişilerde nöbetlerin temporal lobda başladığını biliyoruz. Bu, kulağınızın tepesinden hemen içeride beynin bir parçasıdır.Şekil 2 , temporal lobun nerede olduğunu görmek için).
- Bu renkli beyin diyagramı, beynin sol tarafındaki lobları göstermektedir. Deja vu’da önemli bir rol oynayabileceğini düşündüğümüz iki lob gösterilmektedir: şakak lobu (yeşil) ve ön lob (kırmızı).
Deja vu araştırmacıları için önemli olan, temporal lob epilepsisi olan kişiler genellikle nöbet geçirmeden hemen önce déjà vu yaşadıklarını bildirirler. Bu bize déjà vu’nun muhtemelen beynin temporal lobuyla bağlantılı olduğunu söyler. Epilepsisi olmayan kişilerde déjà vu şakak lobunda küçük bir nöbet olabilir, ancak çok ileri gitmeden durduğu için başka bir soruna neden olmaz. Bu, déjà vu’nun güçlü bir aşinalık hissinden kaynaklanabileceği fikrine geri dönüyor. Aşinalık, temporal lobdaki beyin hücreleri tarafından bildirilir, ancak kendisine gelen tüm sinyallerin anlamlı olup olmadığını kontrol eden beynin başka bir bölümü tarafından fark edilir ve görmezden gelinir. Beynin bu kontrolü yapan kısmı, gözlerinizin hemen üstünden beynin bir kısmı olan ön lobda olabilir. Ön lobun karar vermede önemli olduğunu biliyoruz.
ÖZET
Déjà vu, bir şeyin çok tanıdık geldiği, ancak onun olduğu kadar tanıdık gelmemesi gerektiğini bildiğimiz ilginç ve sıra dışı bir deneyimdir. Deneyim önemlidir, çünkü bize hatırlamanın, bazıları yanlış gidebilen bir dizi adımla gerçekleştiğini gösterir. Gençler en çok deja vu yaşar ve bu aslında gençlerin beyinleri onlara bazı şeylerin hissetmeleri gerekenden daha tanıdık olduğunu söylemeye başladığında bunu fark etmekte çok iyi olduklarının bir işareti olabilir. İnsanlara déjà vu yaşatmak için deneyler yapmak çok zor ve buna neyin sebep olduğunu hala bilmiyoruz, ancak bu onu bilim adamları için araştırmak için çok ilginç bir konu haline getiriyor. Belki gelecekte deja vu’nun sırlarını ortaya çıkaran bir bilim insanı olacaksınız.
Teşekkür
Şekil 1’de kullanılan tüm resimleri yaratan Cassie Teale’e teşekkür ederiz .
Referanslar
[1] Brown, AS 2004. The Déjà Vu Experience. New York: Psikoloji Basını.
[2] O’Connor, AR, Barnier, AJ ve Cox, RE 2008. Laboratuvarda Déjà vu: posthipnotik amnezi ve posthipnotik aşinalığın davranışsal ve deneysel bir karşılaştırması. Int. J. Clin. Tecrübe. Hipn. 56:425–50. doi: 10.1080/00207140802255450
[3] Bancaud, J., Brunet-Bourgin, F., Chauvel, P. ve Halgren, E. 1994. Deja vu’nun anatomik kökeni ve insan temporal lob epilepsisinde canlı ‘anılar’. Beyin 117:71-90. doi: 10.1093/beyin/117.1.71
Makale bilgileri
Alıntı
Teale J ve O’Connor A (2015) Déjà vu Nedir?. Ön. Genç Akıllar. 3:1. doi: 10.3389/frym.201500001
Yazar
Robert Knight frontiersin.org